10 mite shkencore që njerëzit ende i besojnë!

Pse mitet janë kaq tërheqëse? Një arsye është se ato ofrojnë shpjegime të thjeshta për fenomenet komplekse. Në një epokë ku jemi të përmbytur me informacion, është e lehtë të besojmë diçka që “të gjithë e dinë”. Por pikërisht kjo është arsyeja pse heqja e këtyre miteve është thelbësore – kështu që ne mund të kuptojmë më mirë botën përreth nesh dhe të marrim vendime të informuara.

Në këtë artikull, ne eksplorojmë dhjetë mite të shkencës popullore që sfidojnë me kokëfortësi provat. Disa mund t’ju befasojnë, të tjerët mund t’ju bëjnë të qeshni dhe disa mund t’ju bëjnë të pyesni atë që mendonit se dinit. Pra, rri duarkryq dhe bëhu gati për shkatërrimin e disa miteve argëtuese – sepse shkenca është këtu për të na treguar pamjen reale të botës!

Mitet shkencore janë besime të gabuara që shpesh bazohen në interpretime të rreme të fakteve shkencore ose informacione të vjetruara që janë bërë pjesë e kulturës popullore me kalimin e kohës. Apeli i tyre qëndron në thjeshtësinë e tyre – mitet ofrojnë përgjigje të lehta për t’u kuptuar për tema komplekse, gjë që i bën ata tërheqës për publikun e gjerë.

Për shembull, miti se ne përdorim vetëm 10% të trurit tonë tingëllon bindës dhe frymëzues: “Çfarë mund të arrijmë nëse i përdorim të gjitha 100% Megjithatë, kërkimet shkencore tregojnë qartë se truri ynë është pothuajse plotësisht aktiv, edhe kur jemi?” duke pushuar.

Këto mite shpesh përjetësohen falë filmave, mediave dhe traditave gojore dhe nganjëherë mbështeten nga pretendime shkencore gjysmë të kuptueshme. Të kuptuarit e asaj që është e vërtetë – dhe çfarë nuk është – është çelësi i shkrim-leximit shkencor, kështu që është koha për të parë se cilat mite vazhdojnë, pavarësisht nga provat që i hedhin poshtë ato.

Gati? Le të fillojmë listën tonë!

Miti 1: Ne përdorim vetëm 10% të trurit tonë

Shpjegim: Ky mit sugjeron që truri ynë është kryesisht i papërdorur dhe se qasja në 90% të mbetur mund të na japë aftësi mbinjerëzore. Kjo ide u popullarizua më tej nga filmat dhe fjalimet motivuese.
Kundërshtim: Neuroshkenca tregon qartë se truri ynë është plotësisht aktiv, edhe kur flemë. Teknika të tilla si imazhet e rezonancës magnetike (fMRI) zbulojnë se pothuajse çdo pjesë e trurit ka një funksion dhe merr pjesë në aktivitetet tona të përditshme.
Detaj interesant: Ky mit mund t’i ketë rrënjët në kërkimet e hershme mbi lidhjet nervore, ku u zbulua se vetëm një pjesë e neuroneve “gjallin” në të njëjtën kohë gjatë aktiviteteve të caktuara.

Miti 2: Njerëzit kanë 5 shqisa

Shpjegim: Ne jemi mësuar se kemi pesë shqisa – shikim, dëgjim, nuhatje, shije dhe prekje – dhe kjo duket intuitivisht e vërtetë.
Përgënjeshtrimi: Në realitet, shkencëtarët kanë identifikuar të paktën 20 shqisa, duke përfshirë ekuilibrin (sistemi vestibular), ndjesinë e dhimbjes (nociception) dhe perceptimin e temperaturës (thermoreceptive). Aftësia jonë për të ndjerë proceset e brendshme, të tilla si uria ose nevoja për të urinuar, konsiderohet gjithashtu një ndjenjë.
Detaje interesante: Aristoteli përcaktoi për herë të parë “pesë shqisat” më shumë se 2000 vjet më parë, por tani e dimë se realiteti është shumë më kompleks.

Miti 3: Ari i nxjerrë nga rëra e detit do të qëndrojë me shkëlqim përgjithmonë

Shpjegim: Sipas këtij miti, ari i gjetur në rërë ose në ujin e detit ka një cilësi të veçantë që e bën atë rezistent ndaj njollosjes ose korrozionit.
Kundërshtim: Ari në vetvete është një metal inert dhe natyrisht nuk reagon me oksigjenin, kështu që nuk njollos pavarësisht nga burimi. Ky “shkëlqim” është një pronë e të gjithë arit – qoftë nga shtrati i detit apo nga minierat.
Detaj interesant: Vërtet ka gjurmë ari në ujin e detit, por përqendrimi i tij është aq i ulët sa përpunimi i tij do të ishte i padobishëm.

Miti 4: Sapunët antibakterial vrasin 100% të baktereve

Shpjegim: Parullat reklamuese shpesh na bindin se sapunët antibakterial largojnë të gjitha bakteret dhe ofrojnë mbrojtje të përsosur kundër sëmundjeve.
Kundërshtim: Asnjë sapun nuk mund të vrasë 100% të baktereve. Produktet antibakteriale përmbajnë kimikate si triclosan, por hulumtimet tregojnë se ato nuk janë më efektive se sapuni i rregullt në përdorim të përditshëm. Përveç kësaj, përdorimi i tepërt mund të nxisë zhvillimin e baktereve rezistente.
Detaje interesante: Organizatat shëndetësore, përfshirë FDA, rekomandojnë përdorimin e sapunit dhe ujit të thjeshtë për higjienën e duhur.

Miti 5: Muri i Madh mund të shihet nga hapësira

Shpjegim: Miti pretendon se Muri i Madh i Kinës është e vetmja strukturë e krijuar nga njeriu e dukshme me sy të lirë nga hapësira.
Kundërshtim: Astronautët konfirmojnë se muri nuk është i dukshëm me sy të lirë nga hapësira, sepse ngjyra dhe gjerësia e tij nuk dallohen mjaftueshëm nga peizazhi përreth. Për shembull, autostradat dhe qytetet janë më të dukshme nga lart.
Detaj interesant: Muri mund të shihet vetëm me ndihmën e kamerave të specializuara dhe në kushte ideale.

Miti 6: Sheqeri shkakton hiperaktivitet tek fëmijët

Shpjegim: Prindërit shpesh mendojnë se ëmbëlsirat i bëjnë fëmijët “të egër”, sidomos në ditëlindje apo gjatë pushimeve.
Mohim përgjegjësie: Studimet shkencore nuk kanë gjetur asnjë lidhje midis marrjes së sheqerit dhe hiperaktivitetit. Në realitet, emocioni dhe mjedisi në të cilin fëmijët hanë ëmbëlsira është më shpesh arsyeja e sjelljes së tyre.
Detaje interesante: Efektet placebo janë të forta – prindërit që besojnë në këtë mit shpesh raportojnë hiperaktivitet edhe kur fëmijëve të tyre u jepen pije pa sheqer.

Miti 7: Rrufeja nuk godet kurrë të njëjtin vend dy herë

Shpjegim: Ky mit sugjeron që një vend i goditur nga rrufeja është i sigurt nga goditjet e mëtejshme.
Kundërshtim: Rrufeja shpesh godet të njëjtat vende – veçanërisht ndërtesat e larta si rrokaqiejt ose kullat. Empire State Building në Nju Jork goditet nga rrufeja rreth 25 herë në vit!
Detaje interesante: Miti mund të ketë origjinën në një përpjekje për t’i bërë njerëzit të ndihen më të sigurt pas një stuhie.

Miti 8: Buburrecat do t’i mbijetojnë një shpërthimi bërthamor

Shpjegim: Ky mit i portretizon buburrecat si pothuajse të pathyeshëm, të aftë për t’i mbijetuar edhe rrezatimit ekstrem të një shpërthimi bërthamor.
Kundërshtim: Edhe pse buburrecat janë më rezistente ndaj rrezatimit sesa njerëzit, ka nivele të rrezatimit që do t’i vrasin ata. Disa insekte të tjera, si krimbat e miellit, janë edhe më rezistent se buburrecat.
Detaje interesante: Miti u popullarizua gjatë Luftës së Ftohtë, kur njerëzit po përpiqeshin të kuptonin efektet e një shpërthimi bërthamor.

Miti 9: Uji në lavaman rrjedh në drejtime të kundërta në hemisfera të ndryshme

Shpjegim: Sipas këtij miti, drejtimi i ujit në lavaman varet nga efekti Coriolis dhe vendndodhja gjeografike.
Kundërshtim: Efekti Coriolis prek sisteme të mëdha si ciklonet, por është shumë i dobët për të ndikuar në drejtimin e ujit në një lavaman. Drejtimi i rrotullimit varet nga forma e lavamanit dhe lëvizja fillestare e ujit.
Detaj interesant: Miti popullarizohet në demonstratat turistike, ku përdoret një truk për manipulimin e ujit.

Miti 10: Vitamina C parandalon ftohjet

Shpjegim: Njerëzit shpesh marrin sasi të mëdha të vitaminës C me shpresën për të shmangur ose kuruar shpejt një ftohje.
Mohim përgjegjësie: Hulumtimet tregojnë se vitamina C nuk parandalon ftohjet në popullatën e përgjithshme. Mund të shkurtojë pak kohëzgjatjen e simptomave, por nuk është një kurë magjike.
Detaje interesante: Ky mit u popullarizua nga fituesi i çmimit Nobel, Linus Pauling, kërkimi i mëvonshëm i të cilit mbi vitaminën C u kundërshtua.

Mitet shkencore vazhdojnë sepse kënaqin kureshtjen tonë natyrore, duke ofruar shpjegime bindëse dhe të thjeshta për fenomenet komplekse. Trurit të njeriut i pëlqen modelet dhe logjika, kështu që mitet shpesh bazohen në ide që duken të besueshme, edhe nëse ato nuk janë të vërteta. Për shembull, “ne përdorim vetëm 10% të trurit” ngjall një ndjenjë magjepsjeje dhe mundësie, duke e bërë atë një mit jashtëzakonisht tërheqës.

Media dhe kultura popullore luajnë një rol të madh në përhapjen e miteve. Filmat, reklamat dhe librat shpesh përcjellin dezinformata për të përforcuar një histori ose mesazh, dhe këto pretendime të shtrembëruara mbillen lehtësisht në ndërgjegjen kolektive. Megjithatë, përsëritja është çelësi – nëse dëgjojmë diçka mjaft herë, ne priremi të besojmë se është e vërtetë.

Ndonjëherë mitet vazhdojnë për shkak të mungesës së edukimit shkencor ose keqinterpretimit të koncepteve komplekse shkencore. Mitet japin një përgjigje të shpejtë që nuk kërkon kërkime të mëtejshme. Përveç kësaj, tradita luan një rol edhe – disa mite kalojnë brez pas brezi, duke u bërë pjesë e përditshmërisë sonë.

Zhdukja e miteve kërkon të menduarit kritik dhe një gatishmëri për të vënë në dyshim atë që “të gjithë e dinë”. Dhe pikërisht kjo është arsyeja pse ekziston shkenca – për t’i hapur derën fakteve dhe për t’i mbyllur derën iluzioneve.

Herën tjetër kur dëgjoni një pretendim që tingëllon “shumë i mirë për të qenë i vërtetë”, ndaloni dhe pyesni veten: Çfarë thotë shkenca për të? Së fundi, në një botë plot informacione, shkrim-leximi shkencor është çelësi për të marrë vendimet e duhura dhe për të hedhur poshtë mitet që na rrethojnë.