Pse nuk mbajmë mend asgjë nga koha kur ishim foshnja?

Jeta është e mrekullueshme kur je foshnjë – je ushqyer, je veshur, je i bartur, të gjithë qeshin me ty dhe të tundin me dorë. Si mund të jesh i pasjellshëm dhe të bërtasësh kur ushqimi nuk ka ardhur aq shpejt sa duhet, dhe pastaj ta hedhësh në tokë sepse nuk të pëlqeu? Është turp që asnjëri prej nesh nuk e mban mend se sa shumë na pëlqente atëherë.

Në vitin 1905, Sigmund Freud shpiku termin “amnezi infantile”, që i referohet “një amnezie të pazakontë që, në rastin e shumicës së njerëzve, edhe pse jo të gjithëve, fsheh kujtimet më të hershme të fëmijërisë së tyre”. Më shumë se një shekull më vonë, psikologët janë ende të intriguar se pse ne nuk mund të kujtojmë përvojat tona më të hershme.

“Shumica e të rriturve nuk kanë kujtime para se të jenë dy ose tre vjeç,” thotë profesori Chi Wang i Universitetit Cornell. Deri në moshën shtatë vjeçare, kujtimet e fëmijërisë zakonisht janë vetëm fragmente.

Deri relativisht kohët e fundit, shkencëtarët mendonin se truri i ri nuk ishte zhvilluar mjaftueshëm për të krijuar kujtime të qëndrueshme. Por studimet e viteve 1980 treguan se fëmijët e vegjël deri në dy vjeç mund të formojnë kujtime dhe të kujtojnë në detaje ngjarjet e disa muajve më parë. Ekspozimi ndaj traumave në fëmijërinë e hershme është gjithashtu i dokumentuar mirë si një rrezik në rritje i ankthit dhe depresionit të mëvonshëm. Paradoksi i amnezisë infantile, thotë Christina Alberini, profesoreshë e shkencave neurologjike në Universitetin e Nju Jorkut, është “si mund të ndikojnë përgjithmonë këto përvoja në jetën tonë nëse ato harrohen?”

Hulumtimi i Prof. Alberini zbuloi te kafshët se kujtimet e formuara gjatë periudhës së “amnezisë infantile” në fakt ruhen në tru deri në moshën madhore, megjithëse nuk mbahen mend me vetëdije. Si te kafshët e rritura ashtu edhe te njerëzit, formimi dhe ruajtja e kujtimeve afatgjata të përvojave të jetës së dikujt nuk është e mundur pa një rajon të trurit të njohur si hipokampus. Puna e saj ka treguar se rajoni është gjithashtu i rëndësishëm në kujtimet e hershme dhe sugjeron se “amnezia infantile” ndodh për shkak të periudhës kritike në të cilën hipokampusi zhvillohet për shkak të përvojave të reja.

“Kjo ka shumë kuptim duke pasur parasysh të gjithë literaturën mbi traumën,” vëren profesori. “Nëse fëmijët kujtojnë disa situata të vështira në fëmijërinë e hershme, ata mund të mos i mbajnë mend specifikat, por truri i tyre do të formësohet nga ajo përvojë”.

Përvoja të ndryshme mund të shpjegojnë gjithashtu pse mosha në të cilën njerëzit kujtojnë kujtimet e tyre të para ndryshon ndjeshëm. Profesor Wang, një ekspert se si kultura ndikon në kujtesën autobiografike, ka treguar se kujtimet më të hershme të amerikanëve datojnë rreth tre vjet e gjysmë, pothuajse gjashtë muaj më herët se kinezët. Ai zbuloi gjithashtu se kujtimet e amerikanëve janë më të përqendruara te vetja dhe të përpunuara emocionalisht, ndërsa kujtimet kineze priren të përqendrohen në aktivitetet kolektive dhe rutinat e përgjithshme.

“Në kontekstin aziatik, identiteti dhe ndjenja e vetvetes përcaktohen më pak nga të qenit unik, por më shumë nga rolet dhe marrëdhëniet me të tjerët”, shpjegon Prof. Wang. Për këtë qëllim, kujtimet mund të jenë më pak të rëndësishme për përcaktimin e identitetit sesa për sjelljen informuese dhe përcjelljen e mësimeve. “Nëse doni të përdorni kujtesën për të ndërtuar një ndjenjë unike të identitetit, ju ndoshta mbani mend shumë detaje idiosinkratike.”

Një shpjegim tjetër për këtë mospërputhje duket se është se si prindërit diskutojnë përvojat e kaluara me fëmijët e tyre. Në mesin e Maorëve të Zelandës së Re, kujtimet e para shfaqen më herët se tek njerëzit me origjinë evropiane, rreth moshës dy vjeç e gjysmë. Profesor Elaine Rees nga Universiteti i Otagos, i cili studion kujtesën autobiografike tek fëmijët dhe adoleshentët, thekson një theks të fortë në traditat gojore në kulturën maori, por edhe në bisedat e përpunuara kur kujtojnë ngjarjet e së kaluarës.

Reese ndoqi grupe fëmijësh nga fëmijëria e hershme deri në adoleshencë, duke zbuluar se individët që kishin një mjedis narrativ më të pasur në fëmijëri ishin në gjendje të kujtonin kujtimet e para të hershme dhe më të detajuara si adoleshentë. Ky ishte rasti me fëmijët, nënat e të cilëve bënin pyetje të hapura dhe ishin më të detajuara kur flisnin për përvojat e përbashkëta të së kaluarës, si dhe me fëmijët që u rritën në familje me familje të zgjeruar.

“Ne e dimë se, le të themi, foshnjat gjashtë muajshe janë në gjendje të formojnë një lloj imazhi mendor për diçka që ka ndodhur një ditë ose javë më parë”, thotë Rees. “Duhet të marrësh atë imazh mendor dhe ta shprehësh atë me fjalë, gjë që mendoj se është kaq e rëndësishme për t’i ndihmuar ata ta ruajnë atë kujtesë gjatë gjithë jetës së tyre”.

Ka edhe një debat midis ekspertëve të kujtesës për rolin e gjuhës në “amnezinë infantile”. Ata sugjerojnë se kujtimet mund të kufizohen nga pamundësia për t’i dhënë kuptim gjuhësor përvojave të hershme. “Por duhet të ketë diçka më thelbësore që po luan gjithashtu një rol, sepse ne shohim të njëjtin efekt (të amnezisë infantile) te kafshët jogjuhësore si minjtë,” thotë profesori Rick Richardson i Universitetit të Uellsit të Ri Jugor.

Truri i ruan kujtimet jo si skedarë të rregullt si në një kompjuter, por si rrjete neuronesh në të gjithë trurin. Kujtimi i një ngjarje aktivizon këto rrjete dhe forcon lidhjet midis neuroneve. Kjo nuk do të thotë se kujtesa është e qëndrueshme: “Sa herë që i rikthehesh një kujtimi dhe mendon për të, e ndryshon atë”, thekson Prof. Fig.

Sugjerimet e përsëritura mund t’i bëjnë njerëzit të krijojnë imazhe dhe të formojnë kujtime të rreme, sipas Prof. Wang, duke përmendur rastin e famshëm të Jean Piaget, një psikolog zhvillimi me ndikim. Piaget e mbante mend qartë dadon e tij duke luftuar kundër një rrëmbyesi të mundshëm kur ai ishte dy vjeç – por vite më vonë, dado e pranoi se ajo e kishte sajuar historinë.

Në një sondazh të vitit 2018, 39 për qind e të anketuarve thanë se i mbanin mend ngjarjet kur ishin dy vjeç ose më të vegjël. Studiuesit besonin se këto kujtime “jashtëzakonisht të hershme”, të tilla si kujtimet e shtyrjes në një karrocë ose duke hedhur hapat e tyre të parë, ka të ngjarë të ishin të fabrikuara dhe të bazuara në fotografi ose histori familjare.

Por megjithëse kujtesa është e lakueshme dhe fëmijët e vegjël janë më të ndjeshëm ndaj sugjestionimit, “konfabulimet nuk janë aq të zakonshme”, vëren Prof. Wang. “Në rrethana normale, edhe fëmijët nuk e marrin si të mirëqenë gjithçka që ju u tregoni dhe nuk e ngulitin atë në kujtimet e tyre.”

Pra, nëse përvojat e momenteve tona të hershme të jetës – ditëlindja jonë e parë, hapat tanë të parë, udhëtimi ynë i parë në plazh – duket se janë të ruajtura diku në tru, pse nuk mund t’i qasemi me vetëdije? Edhe pse psikologët thonë se harresa mund të jetë adaptive, kjo nuk shpjegon pse kujtimet e formuara para moshës shtatë vjeç duket se prishen më shpejt sesa kur jemi të rritur.

Profesor Alberini hipotezon se kujtimet e hershme funksionojnë si plane mbi të cilat ndërtohen kujtimet në moshën madhore. Ashtu si themelet e një shtëpie, ato mbeten të fshehura, por vendimtare.