‘Deti Kaspik po zvogëlohet, është i dukshëm me sy të lirë’

Gjatë fëmijërisë së tij, nëna e Adilbek Kozybakov mbante gjithmonë një kavanoz me havjar bliri në frigorifer.

Çdo ditë, ajo e hidhte atë në copa të vogla buke me gjalpë për të dhe vëllezërit e motrat e tij. Haviari do t’i mbante ata në shëndet të mirë, besonte ajo.

Kozybakovit nuk i pëlqeu kjo.

Ishte e kripur dhe “kishte erë deti”, tha Kozybakov, një ekolog, tani 51 vjeç.

Ai u rrit në Aktau, një qytet në Kazakistanin perëndimor në brigjet e Detit Kaspik.

Por tani, më shumë se 40 vjet më vonë, ai e kujton këtë ritual familjar me nostalgji. Sot, nuk ka më havjar natyral në dyqanet e Aktaut. Bluzat janë një specie në zhdukje për shkak të peshkimit të tepërt dhe degradimit të habitatit të tyre. Dhe së shpejti, edhe deti mund të zhduket.

Sipas një studimi të botuar në revistën Nature në prill, niveli i Detit Kaspik ka të ngjarë të bjerë deri në 18 metra (59 këmbë) dhe mund të humbasë deri në 34 përqind të sipërfaqes së tij deri në fund të shekullit.

Një rënie e nivelit të ujit prej pesë deri në dhjetë metrash mund të prishë ekosistemet kryesore në zonë, duke përfshirë habitatet për foka dhe bli endemike të Kaspikut, thotë studimi.

Për banorë si Kozybakov, i cili është anëtar i një organi këshillimor civil për mjedisin në Ministrinë e Ekologjisë, kjo ka qenë e qartë prej vitesh.

«Nuk kemi nevojë të kryejmë ndonjë studim për të ditur se deti po zvogëlohet. Është e dukshme me sy të lirë», tha Kozybakov për Al Jazeera.

I vendosur midis Rusisë, Kazakistanit, Turkmenistanit, Iranit dhe Azerbajxhanit, Deti Kaspik është masa më e madhe ujore pa dalje në det në botë, pjesë e “Korridorit të Mesëm” – rruga më e shpejtë nga Kina në Evropë duke anashkaluar Rusinë, dhe një burim i madh nafte dhe gazi.

Shumë njerëz kanë frikë se Deti Kaspik mund të ndajë fatin e Detit Aral aty pranë, i cili ndodhet midis Kazakistanit dhe Uzbekistanit, i cili filloi të tkurret në vitet 1960, ndërsa lumenjtë që e furnizonin atë u përdorën gjerësisht nga sovjetikët për të ujitur fushat e pambukut.

Aktualisht, deti zë vetëm 10 përqind të sipërfaqes së tij origjinale dhe rënia e tij ka pasur një efekt të jashtëzakonshëm në ekosistemin lokal dhe shëndetin e njerëzve.

Ashtu si në rastin e Detit Aral, problemet e Kaspikut nuk janë shkaktuar vetëm nga ndryshimet klimatike.

‘I ndotur nga kompanitë e naftës’

Vollga, lumi më i madh dhe më i gjatë i Evropës që ndodhet në Rusi, ka qenë burimi i 80 deri në 85 përqind të ujit të Kaspikut.

Sipas ekspertëve, menaxhimi i ujërave në Rusi ka ndikuar në det.

“Gjatë viteve, Rusia ka ndërtuar shumë diga dhe rezervuarë uji në Vollgë dhe ka përdorur ujin e saj për bujqësi dhe industri. Si rezultat, shumë më pak ujë ka rrjedhur në Detin Kaspik”, tha Kozybakov për Al Jazeera.

“Njëqind vjet më parë, bliri jetonte për shumë dekada dhe askush nuk e prekte. Ai u rrit në madhësi gjigante, të cilat mund t’i shohim në fotot historike. Sot, popullata e blirit është shkatërruar nga gjuetarët e paligjshëm dhe mjedisi i tij është ndotur nga kompanitë e naftës.”

Tre fushat kryesore të naftës në Kazakistan, të zbuluara në kohën sovjetike, operohen nga kompani të huaja.

Në shkurt të këtij viti, Vadim Ni, një avokat mjedisor nga Kazakistani, i cili qëndron pas një fushate për të shpëtuar Detin Kaspik, vendosi të padisë qeverinë e tij.

Ai argumenton se kontratat e shtetit të nënshkruara me kompanitë shumëkombëshe të naftës dhe gazit janë mbajtur sekret, gjë që e bën të pamundur përcaktimin e ndikimit të tyre të vërtetë në mjedisin përreth Detit Kaspik.

Në vitet 1990, Kazakistani sapo kishte fituar pavarësinë, duke u shfaqur pas rënies së Bashkimit Sovjetik. Kur u bë e qartë se rezervat e tij të naftës dhe gazit mund të nxirreshin dhe të transportoheshin në vende të tjera, kompanitë e mëdha të energjisë dhe avokatët e tyre u dyndën në vend për të siguruar marrëveshje.

Ata negociuan që kontratat e tyre me shtetin kazakistanez t’i nënshtroheshin të drejtës ndërkombëtare private, duke siguruar që detajet e marrëveshjeve të mbeteshin konfidenciale. Si rezultat, në rast konflikti midis nënshkruesve, gjykatat ndërkombëtare të arbitrazhit do të duhej të zgjidhnin mosmarrëveshjet.

Ni tha se kjo është e padrejtë dhe kundër ligjit ndërkombëtar, sipas Konventës së Aarhusit, e cila siguron qasje të hapur në informacionin mjedisor.

“Kompanitë e naftës nuk duan të ulin të ardhurat e tyre dhe të rrisin përgjegjësinë dhe përgjegjësinë e tyre për mjedisin. Ndërsa ato shpesh kryejnë kërkime mjedisore për të demonstruar kujdesin e duhur, ka një arsye për të vënë në pikëpyetje objektivitetin dhe besueshmërinë e këtyre rezultateve, duke pasur parasysh interesat e tyre të fshehta”, tha Ni.

“Përveç kësaj, po diskutojmë tranzicionin energjetik dhe investimet gjermane në energjinë e hidrogjenit në Kaspik. Por do të jetë energji e gjelbër për Evropën, jo për ne. Hidrogjeni kërkon një sasi të madhe energjie elektrike të prodhuar nga burimet e rinovueshme, dhe do të na duhet të merremi me ndotjen e mbeturinave dhe të ujit”, tha ai për Al Jazeera.

Gjykata nuk e ka pranuar çështjen, duke pretenduar se nuk ka baza për të ngritur një padi. ​​Por Ni tha se nëse apeli i tij dështon, ai do ta ndjekë çështjen sipas sistemit ligjor ndërkombëtar.

Ndërkohë, lufta për të shpëtuar Detin Kaspik ka filluar tashmë.

Në Aktau, Kozybakov punon me administratën lokale, banorët dhe grupet e shoqërisë civile, ndërsa ngre alarmin në nivel kombëtar duke iu bashkuar nismave mjedisore.

«Ne duam t’i ngremë këto çështje nga poshtë për t’i treguar qeverisë se njerëzit janë të shqetësuar», tha Kozybakov. «Jo vetëm ekologët, por edhe qytetarët e zakonshëm, banorët e Aktaut që janë rritur këtu dhe që janë të shqetësuar për të ardhmen e fëmijëve dhe nipërve e mbesave të tyre»./ Al Jazeera.