‘Na ktheni zotat tanë’/ Brenda Muzeut të Artit të Vjedhur të Nepalit

Përgjatë një rruge të vogël në qytetin Bhaktapur të Nepalit qëndron një ndërtesë e thjeshtë me një emër të çuditshëm – Muzeu i Artit të Vjedhur.

Brenda saj ka dhoma të mbushura me statuja të perëndive dhe perëndeshave të shenjta të Nepalit.

Midis tyre është skulptura Saraswati. E ulur mbi një zambak uji, perëndesha hindu e mençurisë mban në katër duart e saj një libër, rruaza lutjeje dhe një instrument klasik të quajtur veena.

Por si të gjitha skulpturat e tjera në dhomë, statuja është e rreme.

Saraswati është një nga 45 kopjet e muzeut, i cili do të ketë një faqe zyrtare në Panauti, i vendosur të hapet për publikun në vitin 2026.

Muzeu është ideja e konservatores nepaleze Rabindra Puri, e cila po drejton një mision për të siguruar kthimin e dhjetëra objekteve të vjedhura të Nepalit, shumë prej të cilave janë të shpërndara nëpër muze, shtëpi ankandesh ose koleksione private në vende si SHBA, Britania e Madhe dhe Franca.

Në pesë vitet e fundit, ai ka punësuar gjysmë duzinë zejtarësh për të krijuar kopje të këtyre statujave, secilës prej tre muajsh deri në një vit për t’u përfunduar. Muzeu nuk ka marrë asnjë financim nga qeveria.

Misioni i tij është të sigurojë kthimin e këtyre artefakteve të vjedhura – në këmbim të kopjeve që ai ka krijuar.

Në Nepal, statuja të tilla qëndrojnë në tempuj anembanë vendit dhe konsiderohen si pjesë e “kulturës së gjallë” të vendit, në vend të thjesht shfaqjeje, thotë Sanjay Adhikari, sekretari i Fushatës së Rimëkëmbjes së Trashëgimisë së Nepalit.

Shumë prej tyre adhurohen nga vendasit çdo ditë, me disa ndjekës që ofrojnë ushqim dhe lule për perënditë.

“Një zonjë e moshuar më tha se adhuronte Saraswati çdo ditë,” thotë zoti Puri. “Kur mësoi se idhulli ishte vjedhur, ajo u ndje më e dëshpëruar se kur i shoqi ndërroi jetë.”

Është gjithashtu e zakonshme që ndjekësit t’i prekin këto statuja për bekime – që do të thotë se ato gjithashtu ruhen rrallë – duke i lënë të hapura për hajdutët.

Nepali ka kategorizuar më shumë se 400 artefakte që mungojnë nga tempujt dhe manastiret në të gjithë vendin, por numri ka shumë të ngjarë të jetë një nënvlerësim, thotë Saubhagya Pradhananga, e cila drejton Departamentin zyrtar të Arkeologjisë.

Nga vitet 1960 deri në vitet 1980, qindra artefakte u grabitën nga Nepali, ndërsa vendi i izoluar po hapej me botën e jashtme.

Shumë prej administratorëve më të fuqishëm të vendit në atë kohë besohej se ishin pas disa prej këtyre vjedhjeve – përgjegjës për kontrabandimin e tyre jashtë vendit te koleksionistët e artit dhe futjen në xhep të të ardhurave.

Për dekada, nepalianët nuk ishin kryesisht të vetëdijshëm për artin e tyre të munguar dhe se ku kishte shkuar, por kjo ka ndryshuar, veçanërisht që nga themelimi i Fushatës Kombëtare të Rimëkëmbjes së Trashëgimisë më 2021 – një lëvizje e udhëhequr nga aktivistë qytetarë për të rimarrë thesaret e humbura.

Aktivistët kanë zbuluar se shumë prej këtyre idhujve janë tani në muze, shtëpi ankandesh ose koleksione private në vendet perëndimore si SHBA, Britania e Madhe dhe Franca.

Ata gjithashtu punojnë me qeveritë e huaja, për të ushtruar presion ndaj institucioneve të huaja për t’i kthyer pjesët.

“I tronditur kur e gjeta në një muze amerikan”

Por ka shumë pengesa. Gjerdani Taleju, që daton në shekullin e 17-të, është një rast i tillë.

Në vitin 1970, gjerdani gjigant i veshur me ar, i gdhendur me gurë të çmuar, u zhduk nga Tempulli i Taleju – perëndeshë e njohur si hyjnia kryesore mbrojtëse e Nepalit.

Zhdukja e tij ishte edhe më tronditëse, pasi tempulli është i hapur për publikun vetëm një herë në vit – në ditën e 9-të të Festivalit Dashain.

Është ende e paqartë se si mund të ishte vjedhur dhe shumë në Nepal nuk e kishin idenë se ku mund të kishte shkuar deri tre vjet më parë, kur u pa në një vend të pamundur – Instituti i Artit të Çikagos.

Ajo u pa nga Dr Sweta Gyanu Baniya, një akademike nepaleze me bazë në SHBA, e cila tha se ajo ra në gjunjë dhe filloi të qajë kur pa gjerdanin.

“Nuk është thjesht një gjerdan, është një pjesë e perëndeshës sonë që ne adhurojmë. Ndjeva sikur nuk duhej të ishte këtu. Është e shenjtë,” i tha ajo universitetit amerikan Virginia Tech.

“Ne u tronditëm kur mësuam pas kaq shumë vitesh, se ai ishte i ekspozuar në një muze amerikan,” thotë Uddhav Karmacharya, kryeprifti i Tempullit të Taleju.

Ai ka dorëzuar dokumente që vërtetojnë origjinën e tij tek autoritetet nepaleze, duke thënë: “Dita që do të riatdhesohet do të jetë dita më e rëndësishme në jetën time”.

Sipas Institutit të Artit të Çikagos, gjerdani është një dhuratë nga Fondacioni Alsdorf – një fondacion privat amerikan. Muzeu i tha BBC-së se ka komunikuar me qeverinë nepaleze dhe është në pritje të informacioneve shtesë.

Por Pradhananga tha se Departamenti i Arkeologjisë i Nepalit kishte dhënë prova të mjaftueshme, duke përfshirë të dhënat arkivore. Për më tepër, një mbishkrim në gjerdan thotë se është bërë posaçërisht për perëndeshën e Taleju nga mbreti Pratap Malla.

Janë këto “taktika të vonesës”, që shpesh “i lodhin aktivistët”, thotë një aktivist, Kanak Mani Dixit.

“Atyre u pëlqen të përdorin fjalën ‘prejardhje’ me të cilën kërkojnë prova nga ne. Na është ngarkuar përgjegjësia për të vërtetuar se i takon Nepalit, sesa mbi veten e tyre se si i kanë kapur ata.”

Por në përgjithësi, është bërë njëfarë progresi dhe rreth 200 artefakte janë kthyer në Nepal që nga viti 1986 – megjithëse shumica e transferimeve u bënë në dekadën e fundit.

Një idhull i shenjtë i hyjnive hindu – Laxmi Narayan – është kthyer në shtëpi në Nepal nga Muzeu i Artit në Dallas, pothuajse 40 vjet pasi u zhduk për herë të parë nga një tempull.

Aktualisht, 80 artefakte të riatdhesuar janë vendosur në një galeri të veçantë të Muzeut Kombëtar të Nepalit, në pritje të restaurimit përpara se të kthehen në vendet e tyre të ligjshme. Gjashtë idhuj janë kthyer në komunitet që nga viti 2022.

Disa komunitete i kanë futur idhujt në kafaze hekuri për siguri

Idhulli i Laxmi Narayan është sjellë në shtëpi dhe është riinstaluar në tempullin nga i cili është marrë fillimisht dhe po adhurohet çdo ditë, ashtu si ishte në shekullin e 10-të kur u bë idhulli për herë të parë.

Por shumë adhurues tani janë shumë më paranojakë – i vendosin këta idhuj në kafaze hekuri për t’i mbrojtur ata nga zhdukja.

Zoti Puri megjithatë shpreson se muzeu i tij përfundimisht do t’i fshijë raftet e tij.

“Dua t’u them muzeve dhe kujtdo që mban artefaktet e vjedhura: Vetëm kthejini perënditë tona!” thotë ai. “Ju mund të keni artin tuaj.”/ BBC.