“The New Tork Times”: Petrit Halilaj gërvisht qiellin me rrugën e tij drejt lirisë

“Artisti Petrit Halilaj nga Kosova filloi të vizatonte si fëmijë refugjat në Ballkanin e dekadës së dhunshme dhe zbuloi një botë kaligrafike të kujtesës”, shkruan kritiku i artit Holland Cotter në “The New York Times” për“Abetaren” e Petrit Halilajt në Muzeut Metropolitan të Artit në New York.

Kur kjo botë e vjetër fillon të më rrëzojë
Dhe njerëzit nuk mund t’i përballoj dot
Unë ngjitem majë shkallëve
Dhe të gjitha shqetësimet e mia largohen…
Kam gjetur një parajsë ku telashet nuk kanë vend…
Lart në çati

Kështu ia thoshin “The Drifters” në vitin 1962, duke e portretizuar një çati të brendshme të New Yorkut si një vend shumë të lezetshëm për t’u freskuar në stinën e pranverës dhe verës. Por, ndërsa çatia e Muzeut Metropolitan të Artit mund të mos jetë përfshirë në planet për të kaluar kohën e lirë aty, në atë kohë, ajo ndodh tani, falë instalacioneve skulpturore të kopshtit të çatisë së Muzeut, të cilat tashmë ngjajnë tradicionalisht, gjatë dhjetë vjetëve të fundit.

I fundit prej tyre, “Abetare” nga Petrit Halilaj i inauguruar të martën, është një nga pamjet më të lirshme deri më tani. Në të vërtetë, vizatimi – ose shkrimi qiellor – në vend të skulpturës është ajo që unë do ta quaja si lëmsh të hapur linjash kaligrafike të errëta prej bronzi dhe çeliku që gjurmojnë si silueta të imazheve – të zogjve, luleve, yjeve, një merimange gjigante dhe një shtëpie përrallore – kundrejt panoramës së Lagjes së Manhattanit përtej Parkut Qendror.

Është funky, një fantazi që arrin qiellin. Parajsë? Jo dhe aq. Merimanga duket e keqe. Shtëpia anon sikur është duke u shkrirë. Dhe pastaj çfarë domethënie kanë format e çuditshme, emblema sovjetike me çekan dhe drapër, pastaj fjalët misterioze dhe anagramet – Runik, Kukës, KFOR – me lidhshmëri karakterizuese.

Dhe pastaj kur e mendon se gjithë këto imazhe janë ngritur nga burime të thjeshta, përditshmërie. Ato janë gjetur, të gërvishtura nëpër bankat shkollore të fëmijëve të territoreve të Ballkanit gjatë një kohe brutale luftërash.

Njëri nga këta vandalizues adoleshentë kishte qenë edhe artisti Petrit Halilaj. Ai u lind në një fshat afër vendit të quajtur Runik, në Kosovë, në vitin 1986. Në vitin 1998, gjatë luftërave jugosllave, kur vendi i tij ishte nën okupimin e dhunshëm të Serbisë dhe shtëpia e tij u dogj, ai iku në një kamp refugjatësh në Shqipëri të quajtur Kukës II, ku qëndroi për më shumë se një vit.

Aty Halilaj takoi psikologun italian Giacomo Poli, i cili ishte stacionuar në kamp për të studiuar efektet e luftës dhe traumën e përjetuar nga të rinjtë. Poli e inkurajoi atë të vizatonte imazhet e mizorive në të cilat ai kishte qenë dëshmitar dhe skenat paqësore nga bota e natyrës të cilat i kishin dhënë atij ngushëllim dhe rehati. Imazhet të cilat rezultuan më pas, do të duartrokiteshin nga kushdo që i shihte ato dhe do të shtronin rrugën e Halilajt për një karrierë artistike.

Pasi u kthye për pak kohë në Runik, ai shkoi në shkollë arti në Itali, më pas u vendos në Berlin. Që atëherë ai ka rivizituar periodikisht Kosovën, atdheun që ai ende e ka përzemër dhe historia e kujtesa e të cilit kanë qenë burim i një pjese të madhe të punës së tij deri më tani.

Për paraqitjen e tij të jashtëzakonshme në Bienalen e Berlinit të vitit 2008 ai ndërtoi një version masiv të shtëpisë së shkatërruar të prindërve të tij në Runik. Dy vjet më vonë gërmoi më shumë se 60 tonë dhe nga toka në pronësi të familjes, e dërgoi me kamion në Zvicër dhe mbushi me të një kabinë të “Art Basel”.

Kur gjatë një udhëtimi në kryeqytetin e Kosovës, Prishtinë, ai zbuloi se Muzeu i Historisë së Natyrës që e kishte dashur si fëmijë po ripërdorej si një muze etnologjik, me pjesën më të madhe të koleksionit të tij origjinal të mbetur të mbyllur në depo, ai shpëtoi ekzemplarë origjinalë kafshësh të balsamosura dhe i përfshiu ato në artin e tij.

Dhe kur, në një udhëtim në Runik në vitin 2010, ai mësoi se ish-shkolla e tij fillore do të boshatisej dhe do të prishej, shpëtoi disa nga tavolinat e vjetra. Më pas regjistroi me shumë mundim, në skica dhe fotografi, shembuj të grafiteve që mbulonin sipërfaqet e tyre, një dokumentim i shtresuar i frikës, dëshirave, impulseve politike dhe entuziazmit pop-kulturor të brezave të rinisë kosovare.

Për versionin e MET-it të ekspozitës që shtrihet në gjithë Kopshtin e çatisë, i ngjitur në mure dhe i futur nëpër qoshe, ai zgjeroi shtrirjen gjeografike të materialit të tij, duke gjurmuar dhe dokumentuar gërvishtjet e bankave shkollore dhe nga vendet e tjera të Ballkanit – Shqipëri, Maqedoni të Veriut, Mal të Zi — që kishin vuajtur pasojat e agresionin serb pas shpërbërjes së ish-Jugosllavisë. Dhe ky është arkiv i zgjeruar i imazheve që përbën bazën e instalacionit në MET, organizuar nga Iria Candela, kuratorja e muzeut të artit të Amerikës Latine.

Në qendër të veprës e skicuar me tela bronzi dhe çeliku është shtëpia e gjatë, skeletore me çati të thepisur. Halilaj e gjeti imazhin në një tavolinë në Shkollën e tij Fillore në Runik, por mund të qëndronte edhe për shtëpinë e fëmijërisë së tij, nga e cila është larguar prej kohësh, ose një tendë kampi refugjatësh. Dhe ai e personalizon atë duke shtuar imazhe të tjera, më të vogla me prejardhje nga mbishkrimet, disa njerëzore, si në një figurë me shkop të një fëmije; disa të bazuara në natyrë (një yll, një gjarpër); disa të tjera, duke përfshirë disa shkarravitje të pakapshme skulpturore.

Pas shtëpisë është një skulpturë e dytë e madhe. E mora në fillim si një diell me rreze gishtash; në fakt, është forma e një merimange vigane bazuar në një shkarravinë të arkivuar nga Halilaj në një shkollë në Maqedoninë e Veriut. Me fytyrën të qeshur, është shprehimisht e vështirë për t’u lexuar, shihet me humor të mirë ose dashakeqësi në varësi të asaj që jeni gati të shihni. Dhe për Halilajn ngjalli një ikonë të botës së artit me ndjenjë ambivalente: skulpturat kolosale të merimangave nga Louise Bourgeois – secila dukej grabitqare dhe mbrojtëse, të gjitha të titulluara në mënyrë të ndërlikuar “Maman” – “Nënë””.

I lindur në një fshat në Kosovë, Petrit Halilaj u vendos në një kamp refugjatësh në Kukës në Shqipëri në vitin 1998, kur forcat serbe dogjën shtëpinë e familjes së tij

Ashtu si me Bourgeois, pafajësia e fëmijërisë dhe përvoja e të rriturve janë të lidhura ngushtë në artin e Halilajt. Dhe në “Abetare” mbizotëron fryma e një gjendjeje të ndërmjetme, si adoleshenca. Në një instalacion që ngacmon këndvështrimin fshehurazi, aty gjen karikatura të papërpunuara erotike dhe një logo të NATO-s, citate këngësh pop dhe akronime ushtarake; një imazh i pëllumbit të paqes (i pozicionuar në njërën nga këmbët e merimangës) dhe një punim që i ngjan Batmanit – me pak fjalë, një leksik i referencave kulturore të lehta të njohura për shumicën e fëmijëve që hynë në adoleshencë në vendin dhe kohën e njëjtë kur hyri Halilaj.

“Abetare (Shtëpia)” pozicionohet në qendër të kompozicionit. Halilaj e gjeti atë imazh në një bankë shkollore në shkollën e tij fillore dhe e personalizoi atë me detaje të tjera (Foto: Hiroko Masuike/The New York Times)
Ishte një kohë e frikshme, siç është e jona. Luftërat jugosllave të viteve 1990 shpesh konsiderohen të jenë shtuar, kolektivisht, në konfliktin më vdekjeprurës në Evropë midis Luftës së Dytë Botërore dhe luftës aktuale ruse kundër Ukrainës. Për një fëmijë refugjat në Ballkan gjatë asaj dekade të dhunshme, aftësia për të shpikur një botë alternative nënkuptonte gjithçka.

Dhe këtë duket se e ka bërë vetë arti për Halilajn. Ai i dha atij një kornizë të kontrollueshme përmes së cilës mund të shihte botën e gjerë me tmerret dhe bukuritë e saj ngatërruese, dhe një hapësirë të lartë imagjinative të lartë, me qiell të hapur, që ishte larg nga rezistenca ndaj problemeve, por ku ishte e sigurt për të ëndërruar dhe luajtur.

Titulli është përshtatur nga origjinali